tarikçesi

ÖDEMİŞ İLÇESİNİN TARİHİ

Ödemiş ovasısındaki en eski insan kültürü günümüzden 13 bin (M.Ö. 11 bin)
yıl önceden kalma Konaklı Beldesi’nin 700m. Güneydoğusundaki Soğukluk Dere-
si’ndeki kanyonda bulunan kaya altı sığınandaki şematik kazıma figürlerdir.
Prehistorik(tarih öncesi) devrin, paleolitik (eskitaş) dönemi sonlarında yapılmış
olan ve dinsel bir ayini ifade eden bu figürler, aynı zamanda Batı Anadolu’daki en
eski insan kültürünü de ortaya kor. Ödemiş ovasının yerleşim tarihi geç kalkolitik
(madentaş) çağından başlamaktadır. Bu çağda en eski yerleşmeleri ovadaki hö-
yükler oluşturur. Bütün höyüklerin özellikle M.Ö. III.binde erken Tunç çağında
yoğun biçimde yerleşim görüldüğü, ayrıca M.Ö. II.binde de yaygın yerleşimin var
olduğu bilinmektedir. O sıralarda yöremizde doğudan gelmiş ilk Lydialılar yaşamak-
taydı.

Hititler yukarı Küçükmenderes havzasına Assuwa ülkesi dediler. Assuwa adı
Grekler(Yunanlılar) tarafından Asia biçiminde söylendi. Romalılar zamanında Asia
adı yalnız yukarı Küçükmenderes ovası için değil, tüm Batı Andolu için söylenmiş ve
zamanla büyük bir kıtanın adı olmuştur. M.Ö. XIII. Yüzyılda Hitit kralı IV. Tudhaila,
Assuwa seferine çıkmış ve yöreyi imparatorluğuna bağlamıştır. Ancak Ödemiş yöre-
sinde Hititler’in varlığından kolay kolay söz edilemez. Bu devirde yöremizde bazı
yerli bağımsız Beyler ile, Hititler’e vassal prensler hüküm sürüyordu. Hitit devletine
M.Ö.XII. Yüzyılda Frigler son verdiler.
Ödemiş ovası M.Ö.VIII. Yüzyılın ortalarında Lydia Heraklid sülalesi krallarının
hegomanyası altındaydı. Daha sonra Lydia’daki Mermnad sülalesinin kurucusu
olan kral Gyges’in yönetimine girdi. Ovanın M.Ö.648’deki Kimmer istilasından etki-
lenmiş olması gerekir. Adını efsanevi Lydia kralı Tmolos’dan alan Bozdağlar üzerin-
deki mermer yataklarından Lydialılar yontu yapımında yararlandılar.

Ödemiş ovasındaki Hypaipa(Datbey-Günlüce) kenti kök boyaları ve dokumaları ile
tanınmıştı. Bozdağ’dan elde edilen safran parfümü Lydia dışına satılırdı. Ödemiş
ovası Lydia halkınca yoğun biçimde iskan edildi. Bu ovada Lydialılar koyun, keçi ve
atlar beslediler. Bu atlara dayalı uzun mızraklı süvarileri ile tüm eski dünyaya dehşet
saçtılar.
M.Ö. 546’da doğudan gelen Persler Ödemiş ovasını ele geçirdiler. Pers Kralı
Kyros, Dioshieron (Christoupolis, Pyrgion, Birgi) kentine geldi. Burada Persler için
kutsal alan yaptırdı. M.Ö. 499’da Persler’e isyan eden İonlar, Ödemiş ovasından
geçip, Bozdağ’ı aşıp, Sardes’e ulaştılar. Bozdağ’ı aşan ephesos - Sardes yolu İonlar’-
ın baskınından sonra önem kazandı. Persler, Bozdağ’da (Tmolos) dağ geçidini koru-
mak için beyaz mermerden bir karakol yeri yaptırdılar. Pers kralı I.Artakhsatra,
hypaipa’da ulusal Pers kültürünü simgeleyen ‘’Anahita’’ mabedini yaptırdı. Hypaiapa’-
da ‘’İrani Lydien’’ denilen ve kabul ettikleri yeni mezhepten dolayı bu adla tanınan
bir topluluk oluştu.

Ödemiş ovası M.Ö. 334’de Makedonya Kralı İskender’in eline geçti. Bu Hellenistik
krallığın Halikarnassos (Bodrum) kuşatan ordusunun bir kısmı general Parmenion
yönetiminde Messogis (Aydın) dağlarını ve Ödemiş ovasını geçerek Sardes’e vardı.
Hellenistik dönemde Ödemiş ovasına M.Ö. 323’de Antigonos ve daha sonra Trakya
satrabı Lysimakhos, M.Ö. 281’den sonra Hellenistik Selevkos krallığı, M.Ö. 229’da
Hellenistik Pergamon(Bergama) krallığı ve daha sonra Selevkoslar’dan Achaios’un
egemenliğine geçti.
M.Ö. 133’de Ödemiş ovasında Roma egemenliği başladı. M.Ö.I. Yüzyılda Kilbianos
denilen yukarı Küçükmenderes ovası Ephesos kentine bağlı bir bölge durumuna geldi.
Pontus kralı VI.Mitridat M.Ö. 88’den, M.Ö. 85’e kadar Ödemiş ovasını Romalılar’dan
aldı. M.S.17’de olan büyük depremden Ödemiş ovasındaki yerleşimlerde etkilendiler.
M.S. 26’da Avgustus adına Asya’da yapılacak eyalet tapınağına sahip olmak için
roma’ya kurul gönderen önbir kentin içinde Hypaipa(Günlüce)’da vardı.
Buna rağmen Hypaipalılar, Persler’in Anaitis(Anahita) mabedine saygıgösterip,
Romalılar’a kin beslediler. M.S.II. Yüzyılda Persli Artemis(Anaitis) kültürü çok
önemli bir duruma geldi. M.S.II yüzyılın ortalarında Asya eyaletinde görülen
deprem ve M.S.165’de Babilonya’dan gelen yıkıcı bir hastalık Ödemiş ovasındaki
canlılar için tehlikeler yarattı. M.S.III. Yüzyılda hypaipalılar, Ephesos’daki Büyük
Artemis onuruna yapılan spor oyunlarına katıldılar. Roma döneminde Ödemiş
yöresinin ün salan en büyük zenginliği kozmetik ve boya sanayiinin yanında,
eczacılıkta da kullanılan kaliteli zencefre madenleri idi. Sülüğen de denilen bu civa
cevheri önemli dış satım ürünleri arasındaydı. Bozdağ bağcılığı Romalılar döneminde
imparator emirnamesi ile korunmaya çalışıldı.

M.S. 395.’den sonra Ödemiş ovası Bizans İmparatorluğu’nun Thracessien Theme’si
içinde kaldı. Hristiyanlık Ödemiş ovasına resmen girdi. Ovadaki Pyrgion(Birgi),
Hypaipa(Günlüce), Nikaia (Türkönü ?) gibi kentlerde piskoposluklar kurulup,
Ephosos metropolitine bağlandı. XII.yüzyılda Pyrgion(Birgi) ve Hypaipa(Günlüce)
metropolitlik (başpiskopos) merkezleri oldu.
1071 Malazgirt muharebesinden sonra Türkler Ödemiş ovasına egemen oldular.
Ancak 1098’de Bizans yöreyi geri aldı. Başlarında Beyleri ile Türkmen akıncıları
zaman zaman Ödemiş ovasına girdilerse de, Bizans’ın direnmesi karşısında bu
akınlar hiçbir zaman kalıcı olamadı. Germiyanoğulları’nın subaşısı Aydınoğlu
Mehmet Bey, 1304’de Türkmenler’den oluşan savaşçıları ile yukarı Küçükmenderes
havzasına girdi. Pyrgion’daki Katalan ordusunun çekilmesinden sonra Bizans kent
ve kalelerini almaya başladı. Birgi merkez olmak üzere 1308’de Aydınoğulları Bey-
liği’nin kurucusu oldu. 1333’de ünlü Arap gezgini İbni Battuta Birgi’ye gelmiş, Aydın-
oğlu Mehmet Bey’in Bozdağ’daki yaylağı, Birgi’deki sarayı, Birgi medresesini ve
yapılan gösteriyi anlatmıştır.

1390’da Aydınoğulları Beyliği’ne son veren Osmanlı sultanı yıldırım Beyazıd ordusu
ile Birgi’ye kadar gelmiş, Bozdağ’ı aşarak Sard’a gitmişti. 1402’de Aydınoğulları eski
topraklarına yeniden sahip oldular. 1403 kışını Tire’de geçiren Timur Han’ın askerleri
Ödemiş ovasında güvenlikten eser bırakmadı. 1406’dan 1426’ya kadar Ödemiş yöresi
Osmanlılar ile Aydınoğlu Cüneyd Bey arasında el değiştirdi. Osmanlı Sultanı II.Murad
1426’da Ödemiş ovasına kesinkes egemen olan Tire sancak beyliğine bağladı ve
1443’de yörayi kendine yıllık ödenek olarak ayırdı.

Sultan II.Selim’in hocası Birgili Ataullah Efendi, Birgi’de bir medrese yaptırarak devrin
ünlü bilgini Mehmet Efendi’yi 1563’de buraya gönderdi. İmam-ı Birgivi Mehmed
Efendi 1573’de taun hastalığından ölünceye dek bu medresede dersler verdi.
Osmanlı Sultanı III.Murad2ın hocası ve 70 kadar eseri olan Birgili İbrahim Efendi,
Birgi’de taun hastalığının çıkması üzerine Bozdağ’a kaçtıysa da orada aynı hastalık-
tan ölerek Bozdağ Tekkesi’ne gömüldü. 1624’de Birgili bir timar sipahi olan Cennet-
karıoğlu yukarı Küçükmenderes havzası halkından söz alarak ayaklanmış, 1625’de
Denizli sınırında tutularak Birgi’de kazığa oturtulmuştur. XVII.yüzyılda Ödemiş
yöresine gelen gezgin Evliya Çelebi Birgi ehri, Bozdağ yaylası, Erbain dağı, Gölcük,
Gülşen kazası(Kiraz ?), Balyambolu(Beydağ) kazası, Tasahorya,Beyköy ve Bey-
yaylağı’ndan söz ederek bu yüzyıldaki durumlarını sergiler. 1653 ve 1668’de ovada
depremler oldu. 1657,1672 ve 1690’da görülen eşkiyalık hareketleri bastırıldı.1684
de Ötemiş Türkmen oymağının yerleşik duruma getirilmesi ile Ödemiş kentinin te-
melleri atılmış oldu.

XVIII.yüzyılda Ödemiş ovası, merkezi Aydıngüzelhisarı olan Aydın Livası’na bağlıydı.
1739 ve 1850 yıllarında depremler oldu. Atçalı Kel Mehmet Efe’nin kuvvetleri Öde-
miş’e egemen oldularsa da 1829’da Yetim Mehmed Ağa tarafından geri alındı.
1832-1834 yılları arasında Ödemiş ve yöresi Mısır Seraskerliği’nin hükmü altında
kaldı. 1854’deki Kırım Savaşı’na ovanın zeybeklerinden kayılanlar oldu. 1865’de
Birgi’de taun hastalığı çıktı. 1867’de çıkarılan Vilayetler İdaresi Kanunu ile Keles
(1948’de Ödemiş’ten ayrılarak ilçeoldu.), Bayrambolu(Beydağ, 1987’de Ödemiş’ten
ayrıllarak ilçe oldu) ve Birgi bucak durumuna getirilerek Ödemiş kazasına bağlandı.
1877 Osmanlı-Rus Savaşı başında genel af çıkarılınca yöredeki zeybeklerin önemli
kısmı yüze inerek savaşa katıldılar. XIX.yüzyılın yöredeki en tanınmış efeleri
Çakıcalı Mehmed ve Kamalı Mustafa’dır. 1 Haziran 1919’da Ödemiş’in Yunanlılar
tarafınadn işgali üzerine ovada efe,zeybekler ve halk yeni cepheler oluşturdular.
Bozdağ’da Postlu Mestan Efe, Kaymakçı’da Gökçen Hüseyin Efe, Çaylı’da Keleş
Mehmed Efe, Köseler’de Ömer Çavuş Efe, Halkapınar’da Mursallı İsmail Efe,Bademli
de Kör Bayram Efe açılan cephelerde Yunanlılar’a bir yıla yakın kayıplar verdirdiler.

Zamanla Ödemiş yüzünde cepheler dağıldı. Gerilla tipi yıpratma muharebelerinin
yerini düzenli ve disiplinli Türk ordusunun muharebeleri aldı. 30 Ağustos 1922’deki
Büyük Zafer’den sonra Yunanlılar 3 Eylül 1922’de Ödemiş’i terk ettiler.

güzel paylaşım sağolasın